انواع سبک های معماری در ایران

 ایران کشوری کهن با تاریخی غنی و پرفراز و نشیب است. در  میان تمام این پستی ها و بلندی ها افراد تاثیر و بزرگی نیز بوده اند که تاثیرات زیادی در معماری ایرانی گزاشته اند و سبک های نوینی را برای ایران پدید آورده اند. برخی ار این آثار و سبک ها آوازه ی جهانی دارد. و هنر ایرانیان در معماری و ساخت بنا های زیبا و متفاوت باعث شده تا گردشگران داخلی و جارخی بسیاری برای تماشای این بنا ها به ایران بیایند یا از شهری به شهر دیگر سفر کنند. ما در این مقاله قصد داریم تا شما را با این سبک های معماری ایرانی آشنا کنیم؛ ویژگی های آن را بررسی کنیم و در نهایت نمونه ای از ساختمان هایی که در با هر سبک ساخته شده را نیز معرفی کنیم.پس ما را تا انهای مقاله همراهی کنید.

ویژگی های معماری ایرانی

• طراحی مناسب
• محاسبات دقیق
• فرم درست پوشش
• رعایت مسائل فنی و علمی در ساختمان
• ایوان‌های بلند
• ستون‌های کشیده
• تزیینات گوناگون

از ویژگی های بارز طراحی های ایرانی بوده که هریک در عین سادگی معرف شکوه معماری ایران هستند.

با نگاهی به سازه‌های معماری ایرانی می‌توان به پرهیز از بیهودگی و تزیینات اضافی آن پی برد.سادگی و انواع سبک های معماری ایرانی در دوره های حکومتی مختلف به چشم می‌خورد.درون‌گرایی خانه ها ی ایرانی از ویژگی های بارز این معماری می باشد.

با دیوارهای بلند باعث کاهش رابطه خانه‌ها و ساختمان‌های ایرانی از سایر خانه‌ها و بخش‌های شهر می شود.

از دیگر ویژگی‌های بارز این سبک های معماری ایرانی استفاده از مصالح در دسترس در ساخت ساختمان می باشد.

هر منطقه از ایران متریال متفاوتی دارد که در سبک‌های مختلف معماری در طول سالیان نمایان می شود.

افراد زیادی به بررسی و مطالعه سبک های معماری در ایران پرداخته اند اما متاسفانه نتایج تحقیقاتشان به طور مداوم به دست مردم نرسیده و  منابع بسیار کمی در این زمینه وجود دارد. یکی از افرادی که در سالهای اخیر برای شناخت معماری ایرانی تلاش های بسیاری کرده است استاد پیرنیا هستند که به بحث های گوناگونی پرداختند اما شاید بتوان یکی از مهمترین آنها را شیوه شناسی و یا سبک شناسی معماری ایران دانست.

از نگاه استاد پیرنیا، هنر و معماری ایران دارای چند اصل است که به خوبی در نمونه های این هنر نمایان است. این اصول عبارت اند از: مردم واری، پرهیز از بیهودگی، نیارش، خود بسندگی و درونگرایی.
مردم واری: به معنی رعایت تناسب میان ساختمان با اندام های انسان برای مثال در و پنجره، تاقچه و پستویی که برای انبار رختخواب بکار می رفته همگی اندازه های مناسب داشتند.
پرهیز از بیهودگی: در معماری ایران از کار بیهوده و اسراف در ساختمان سازی پرهیز می کردند. در واقع تمام نگارگری ها در ساختمان با دلیل انجام می شده است؛ برای مثال اگر در اُرسی و پنجره با چوب و یا گچ و شیشه های رنگین گره سازی می کردند برای این است که در برابر آفتاب تند و گاهی سوزان، پناهی باشد تا چشم را نیازارد.
نیارش: نقش ایستایی، فن ساختمان و ساختمایه(مصالح) شناسی گفته می شود.
خود بسندگی: معماران ایرانی تلاش می کردند مصالح مورد نیاز خود را از نزدیک ترین جاها بدست آورند؛ به این دلیل که کار ساخت با شتاب بیشتری انجام می شده و ساختمان با طبیعت سازگارتر می شده است.
درونگرایی: معمولا در سامان دهی فضاهای ساختمان باور های مردم، بسیار کار ساز بوده است. یکی از باورهای مردم ایران ارزش نهادن به زندگی شخصی و حرمت که این امر در معماری ایران را درونگرا ساخته است.

انواع سبک های معماری ایرانی

به طورکلی سبک های معماری ایرانی به دو دسته دوره پیش از اسلام و دوره پس از اسلام تقسیم می‌شود.

دوره های پیش از اسلام

1)سبک پارسی

از زمان هخامنشیان تا حمله اسکندر به ایران این سبک وجود داشت. نام این سبک پارسی معماری از قوم پارس گرفته شده است.البته این سبک قبل از دوره حکومت قوم پارس از زمان آریایی‌ ها وجود داشته است. ولی در دوره حکومت پارسیان به اوج رسید. در ادامه به سبک های معماری ایرانی خواهیم پرداخت.

ویژگی سبک معماری پارسی:

• ساختمان سازی بر روی سکو
• درون گرایی ( به ویژه در تخت جمشید و شوش)
• ارتباط دادن فضاهای فرعی (همچون آشپزخانه) با راههای پنهانی به ساختمان اصلی
• پی سازی با سنگ لاشه
• نماسازی بیرونی با سنگ تراش و نماسازی درونی با کاشی لعابدار
• بهره گیری از پایه ستون و سرستون (آرایش سرستون با جزییات)

برخی از بنا های جامانده از این دوران:

• تپه زاغه 
• تپه سیلک 
• زیگورات چغازنبیل

• پاسارگاد
• آرامگاه کوروش
• کاخ شوش
• تخت جمشید

• آرامگاه‌های نقش رستم

 

    2)سبک پارتی

شیوه پارتی، پس از حمله اسکندر به ایران پدیدار شد و در دوره اشکانی، ساسانی، صدر اسلام و در برخی جاها حتی بعد اسلام تا سده ی سوم و چهارم هجری دنبال شده است.

از نظر استاد پیرنیا ویژگی های زیر مختص سبک پارتی است:

• گوناگونی در طرح ها و بهره گیری از فضاهای مختلف
• جفت سازی در نیایشگاها و کاخ های پذیرایی
• پادجفت سازی در کاخ های مسکونی و خانه ها
• درونگرایی با بهره گیری از میانسرا (حیاط )
• شکوه و عظمت دادن به ساختمان با بلند ساختن آنها
• بهره گیری از سقف های خمیده و گنبدی
• پی سازی با سنگ لاشه
• گوشه سازی چوبی 
• گچ بری با خطوط شکسته و خمیده
• بهره گیری از کنگره و کوردرها (نمای از پنجره) در نمای ساختمان

برخی از آثار به جامانده از این دوران:

• عبادتگاه آناهیتا در کنگاور

• کاخ الحضر
• مجموعه نسا
• کاخ آشور
• کوه خواجه
• بازه هور
• آتشکده فیروز آباد
• طاق کسری

• بیشابور
• کاخ سروستان
• کاخ قصر شیرین

• دوره پس از اسلام

1)سبک خراسانی

سبک خراسانی، در سده نخست هجری شروع و تا سده چهارم هجری ادامه یافت. آنچه درباره فرهنگ این زمان پیداست، این است که دگرگونی های فرهنگی، بیشتر در خراسان رخ می دهد و از آنجا به شهرهای چون دامغان و یزد و… رسیده است .

ویژگی معماری سبک خراسانی:

• الگو گرفتن از باورهای اسلامی بنابراین ساختمانها مردم وارتر شدند
• از لحاظ فن ساختمان سازی یا همان نیارش، معماری شیوه خراسانی با شیوه پارتی تفاوتی نکرد.
• ساختمایه و یا همان مصالح بوم آورد بوده است، یعنی آن را از خود محل ساخت، بدست می آوردند؛ برای نمونه مسجد جامع فهرج، دیواره های چینه ای از گِلفهرج و ستون ها از خشت است.
• یکی از نمونه های ساختمان سازی که در شیوه خراسانی پدیدار شد و در معماری ایران همواره جایگاه ارجمندی داشته و دارد، مسجد است.

برخی از نبا های به جا مانده از این سبک:

• مسجد مدینه

• مسجد جامع فهرج
• تاریخانه دامغان

• مسجد جامع اصفهان
• مسجد جامع اردستان
• مسجد جامع نائین 
• مسجد جامع نیریز

2)سبک رازی

شیوه رازی، چهارمین شیوه معماری ایران است که از زمان آل زیار شروع و در زمان آل بویه، سلجوقی، اتابکان و خوارزمشاهیان ادامه پیدا می کند؛در این سبک همه ویژگی های خوب شیوه های پیشین را به بهترین گونه دارا است؛ در واقع در این سبک نغز کاری سبک پارسی، شکوه سبک پارتی و ریزه کاری سبک خراسانی باهم پدیدار می شود. آغاز سبک رازی گرچه از شمال ایران بوده اما در شهر ری پا گرفته و بهترین ساختمان ها در آن ساخته شده اند اما متاسفانه در پی غارت محمود غزنوی از میان رفته اند.

ویژگی معماری سبک رازی:

• در شیوه رازی ساختمان های با کارکرد های گوناگون پدید آمدند، مانند آرامگاهای برجی.
• در این شیوه برخی مسجدهای داری شبستان ستوندار، به چهار ایوانی تبدیل شد.(ایوان یکی از فضاهای بود که پیش از اسلام در معماری ایران ساخته شده بود و در این دوره مجدد بکار گرفته شد)
• ساخت تاق و گنبد بسیار پیشرفت می کند.
• گونه های نگاره با خطوط شکسته و مستقیم که بیشتر با آجر کار شده است.، در این دوره یافت می شود.
• گونه گچ بری در شیوه رازی با نغزکاری بسیار بکار رفته است.

از نمونه آثار باقی مانده از این سبک

• مقبره امیر اسماعیل سامانی

• گنبد قابوس

• برج‌های خرقان
• مسجد جامع اصفهان
• رباط شرف
• مسجد جامع زواره
• مسجد جامع اردستان
• گنبد سرخه مراغه

 

3)سبک آذری

سبک آذری دارای دو دوره است، دوره نخست از زمان هولاگو و پایتخت شدن مراغه و دوره دوم آن از زمان تیمور و پایتختی سمرقند آغاز می شود. در آن زمان نیاز به ساخت و ساختمان های گوناگون بود که باید هرچه زودتر آمادهه می شدند. از همین رو در روند ساختمان سازی شتاب گرفتند، پس به بهره گیری از عناصر یکسان روی آوردند ( مانند کاربندی در سازه).

ویژگی معماری سبک آذری:

بهره گیری بیشتر از هندسه در طراحی معماری

ساختمان هایی با اندازه های بسیار بزرگ ساخته شد که در شیوه پیشین مانند نداشت، همچون گنبد سلطانیه

در شیوه رازی، آجرکاری نما همراه با سفت کاری انجام می شد اما در شیوه آذری، نخست ساختمان با خشت یا آجر و سنگ بدون نما سفت کاری، سپس نماسازی به آن افزوده می شده است. (در واقع نماسازی از خود بنا جدا بوده است)

کم کم از کاربرد آجر کاسته و جای آن را کاشی (سفال لعابدار) گرفت.

بکار گرفتن از کاشی تراش یا مُعرق و کاشی هفت رنگ

برخی از آثار به جامانده از این دوران:

• مقبره سلطانیه

• مسجد علیشاه تبریز

• مسجد جامع ورامین
• مسجد جامع یزد
• خانقاه شیخ عبدالصمد نطنز
• مسجد گوهر شاد
• مسجد غیاثیه خرگرد
•  مسجد میرچخماق
•  مسجد بی‌بی خانم سمرقند
•  گور امیر سمرقند
• مسجد کبود تبریز
•  منارجنبان

4)سبک اصفهانی

معماری بومی آذربایجان پدید آوردنده ی سه شیوه، رازی، آذری و اصفهانی بوده است؛ پس خاستگاه این شیوه شهر اصفهان نبوده ولی در آنجا رشد و بهترین ساختمان ها در آنجا رشد کرده است. از دیدگاه استاد پیرنیا شیوه ی اصفهانی آخرین معماری شیوه معماری ایران است که در نوشته های غربی به شیوه صفوی، افشاری و زند… قاجار نامیده شده اند.

در نهایت استاد پیرنیا ویژگی های سبک اصفهانی را چنین بررسی می نماید:

ساده شدن طرح ها در بیشتر ساختمان ها، فضاها یا چهار پهلو هستند (مریع) یا مستطیل.

در شیوه آذری با بکارگیری یک هندسه قوی، طرح های پیچیده ای ساخته شدند اما در شیوه اصفهانی، هندسه ساده و شکل و خط های شکسته بیشتر بکار رفت.

پیش آمدگی و پس رفتگی در ساختمان کمتر شده، ولی از این شیوه به بعد ساخت گوشه های پخ در ساختمان رایج تر شد.

سادگی طرح در بناها هم آشکار می شود.

کیفیت ساختمان سازی اُفت می کند.

برخی از آثار به جامانده از این دوران:

• مسجد امام اصفهان

• مسجد شیخ لطف الله
• مدرسه خان شیراز
• مجموعه گنجعلی خان
• مسجد حکیم
• چهل‌ستون
• هشت بهشت
• مدرسه چهار باغ اصفهان
• مدرسه امام سلطانی
• مدرسه آقا برزگ کاشان
• عالی قاپو

اما متاسفانه امروزه با گرایش مردم به سمت معماری اروپایی این سبک های معماری در ایران به شدت کمرنگ شده. تمام این سبک های معماری همچون آثار ساخته شده آنان از میراث ملی ایران محسوب میشوند و ما باید از تمام میراث ملی خود مراقبت کنیم.خدمات ساختمانی مقیمی شما را در تمام مراحل سازتمان سازی همراهی میکند.